روند یابی و درک بهتر روندها در روستا توسط اعضای گروه محلی روستا یا اعضای شورای  روستا یا دهیار بسیار اهمیت دارد. این بخش در ارزیابی مشارکتی روستا یا PRA به کار می رود. البته کسانی هم که از این ارزیابی استفاده نمی کنند، از این تکنیک روندیابی یا به عبارت دیگری خط زمان روستا بهره می برند. حتی برای محلات شهری هم قابل استفاده است. به هر حال توصیه جدی من این است که تسهیلگران حتما با این تکنیک آشنا باشند. اگر بخواهم به این تکنیک عنوانی بدهم به نظرم خط زمان بیانگر همه این تکنیک نیست. در واقع کاری که انجام می شود این است: روندیابی تغییرات دسترسی به دارایی های اصلی محلی. می توان این روند را برای نیم قرن به دست آورد، هر چند به نظرم ده سال هم کافی است. البته برخی از اتقاقات ممکن است این روند را به بیش از ده سال بکشانند. منعطف باشید. گاهی تغییرات به گونه ای است که مستلزم آن است که اعضای گروه محلی دوره طولانی تری را مورد مطالعه قرار دهند. 

به مثال زیر دقت کنید : 

  • در روستای روزگار، کشاورزی  به واسطه کمبود آب دچار مشکل شد (از سال 1391). برخی به کاشت درختچه‌های پسته روی آوردند (از سال 1395). آب قنات تقریبا خشک شد (1394). اما دوباره از دو سال پیش آب کمی در آن جریان دارد (بهار 1397). قنات لایروبی شد (انتهای 1398) اما هنوز قنات آب کافی ندارد.

هر اتفاقی که برای "آب" به عنوان منبع و دارایی اصلی کشاورزی (به عنوان معیشت اصلی روستا) در این مثال بالا مشخص شده است.  اینک می‌توانیم این اتفاقات را روی خط زمان که از ده سال پیش آغاز می‌شود نشان دهیم. ممکن است یک اتفاق مهم ممکن است یازده سال پیش یا حتی پیشتر رخ داده باشد. حتما روی خط زمان بیاورید. تمام تغییرات مثبت در بالا و تمام تغییرات منفی در پایین. این که می‌گوییم در یک دهه اخیر بدین معنی نیست که خود را دقیق محدود به ده سال گذشته کنیم. آنچه مهم است روند تغییرات است. ممکن است گاهی یکی دو جمله در توصیف سال‌های پیش از آن بنویسید. موارد زیر را بخوانید: 

  • برخی از کشاورزان از روش‌های آبیاری جدید استفاده کرده اند. لازم است به آن اشاره شود.
  • به همه محصولات تازه کشت شده مانند گل محمدی یا زعفران یا پسته دقت داشته باشید.
  • اصولا تغییرات الگوی کشت اهمیت دارد. چه محصولاتی در ده سال پیش کشت می‌شده  و چه محصولاتی در حال حاضر کشت می‌شود. فقط ذکر نام محصول کافی نیست بلکه درصد سطح زیر کشت در ده سال پیش (یا کمتر) و درصد سطح زیر کشت امروز هم اهمیت دارد. لطفا سال آن مشخص باد.
  • درصد دامداران و کشاورزان در ده سال پیش در مقایسه با امروز می‌تواند نشان دهد که کشاورزان و دامداران افزایش یافته‌اند یا کاهش یافته‌اند. همین طور میزان زمین‌های زیر کشت دیم و کشت آبی در طی ده سال گذشته می‌تواند جالب توجه باشد.
  • در خصوص دامداری وضعیت مرتع و هم چاه دامداری اهمیت دارد. به آن توجه خاص داشته باشید. کم شدن مراتع می‌تواند تحت تأثیر خشکسالی باشد.
  • جوانان یکی از منابع و سرمایه‌های روستا هستند، تغییرات مربوط به مهاجرت جوانان از روستا می‌تواند اهمیت داشته باشد. ممکن است خانواده‌هایی از روستا رفته باشند. می‌توانید با درصد یا عدد این تغییرات را روی نمودار نشان دهید.

تسهیلگری که گزارش این جلسه را می‌نویسد دقت کند که باید بتواند این روندیابی تغییرات را به صورت متن بنویسد.

برای اجرای خط زمان به موارد زیر دقت کنید:

کاغذ را روی زمین پهن کنید و همه اعضای کانون دور آن باشند. ماژیک (چند رنگ ماژیک همراه داشته باشید) را به دست مسئول گروه محلی یا یکی از اعضای گروه محلی یا هر کس دیگری که به نقشه روستا مسلط است بسپارید. اول لازم است که یک خط در طول کاغذ بکشند. یک طرف زمان گذشته است و طرف دیگر خط زمان حال است. جایی که زمان حال است، حتما یک پیکان یا فلش بگذارید که مشخص باشد اینجا زمان حال است. می‌توانید بالای آن سال 1399 را بنویسید. حالا در باره روندهای تغییرات و اتفاقات مهم روستا صحبت کنید. اتفاقات مثبت را بالای خط زمان و اتفاقات منفی را پایین خط زمان بنویسید. مثلا اگر اتفاقی سه سال طول کشیده است شروع و پایان آن را با ذکر سال روی خط زمان مشخص کنید و بعد با خطوط روند را نشان دهند و اگر اتفاق منفی است در زیر خط زمان یادداشت کنید. مثلا دوره خشکسالی از سال 1386 تا 1391 طول کشیده است. 1386 را روی خط زمان مشخص کنید. 1391 را روی خط مشخص کنید. حالا بین این دو خط دیگری بکشید که روند را نشان دهد. زیر آن بنویسید: خشکسالی. اگر لازم است که در مورد خشکسالی توضیحی بنویسید حتما یادداشت کنید. اینکه از چه سالی شروع می‌کنید بستگی به میل شرکت کنندگان دارد. در روستایی ما اتفاقات را از صد سال پیش شروع کردیم و در روستای دیگری فقط یک دوره ده ساله را تصویر کرده ایم.

وقتی که این کار به پایان رسید، حالا باید در باره آن گفتگو کنیم. هر چه بیشتر گفتگو کنید بیشتر ممکن است عمق موضوع توسط اعضای گروه محلی یا شرکت کنندگان به ددست آید. صبور باشید. 

به سه پرسش زیر دقت کنید پرسش نخست: در روستایی اشاره کرده اند که در طی ده سال گذشته مصرف مواد مخدر به ویژه تریاک در روستا شدت گرفته است. و همزمان هم اشاره کرده اند که در طی بیست سال گذشته جوانان در روستا باقی نمانده اند و به تدریج از روستا رفته اند همچنین اشاره کرده اند که در طی ده سال گذشته، کشاورزان بیشتر به کاشت گیاهان دارویی روی آورده اند. هر یک از این سه مورد، به کدام یک از سرمایه ها اشاره دارد و چگونه دسترسی به آن سرمایه ها را تحت تأثیر گذاشته است؟  
پرسش دوم: هر اتفاقی که به صورت منفی روستا و منابع آن را تحت تأثیر گذاشته است، حتما یک اثر مثبت یا یک اتفاق مثبت هم به دنبال خود آورده است؟ آیا می توانید مثالی از آن بزنید؟
پرسش سوم: مهم ترین پرسش یا پرسش های ما از امین و اعضای کانون پیشرفت، بعد از آنکه خط زمان کشیده شد و تغییرات و تحولات روستا نسبت به منابع روستا کشیده شد، چیست؟ 

در مورد پرسش نخست باید بگویم که افزایش مصرف مواد مخدر، سرمایه انسانی روستا را تحت تأثیر می گذارد. مهاجرت هم سرمایه انسانی را تحت تأثیر می گذاردد. همچنین استفاده بیشتر از گیاهان دارویی طبیعی، ممکن است که طبیعت منطقه را تحت تأثیر بگذارد. 

در مورد پرسش دوم، مثال بسیار می تواند زد. مثلا همه گیری کرونا در یک روستا، ممکن است باعث همبستگی مردم روستا شده باشد. یا مثلا آمدن سیل در یک روستا، هر چند آسیب زیادی به خانه ها زده است اما با خود خاک حاصلخیز آورده است. 

برای پرسش سوم، باید پرسش هایی طرح کنیم که بیشتر شرکت کنندگان را به عمق اتفاقات و ریشه ها ببرد.