ترسیم مشارکتی خط زمان

یک مقاله علمی را تحت عنوان : خط زمان مشارکتی پرو: دیدگاه بازیگران در مورد محرک های رفتاری، عاملیت و تغییر رفتار خواندم که برایم جالب بود. به نظرم آمد که در اینجا در باره آن توضیحاتی بدهم و بگویم که چرا جالب بود. نخست مشخصات علمی مقاله به انگلیسی که اگر خواستید آن را بخوانید. مقاله به انگلیسی است و پی دی اف آن قابل دسترس است:

Beltran, M., Tristan, M. C., Freed, S., & Voss, R. (2024). Peru's participatory timeline: actor perspectives on behavioral drivers, agency, and behavior change.

اولین نکته جالب این بود که این خط زمان مشارکتی ترسیم شده است و اگر مقاله را ببینید، تصویری در آن گنجانده شده است که نشان می دهد تسهیلگری در یک جلسه مشغول بارش افکار و ترسیم خط زمان است. جدا از اینکه این خط زمان به چه کار می آید و یا چگونه در این مقاله از آن استفاده شده است، نکته مهم است این است که تسهیلگری در دل یک کار پژوهشی و علمی دانشگاهی است و این نشان می دهد که چه اندازه پژوهش ها می تواند مشارکتی گردد (PAR).

چنان که در مقاله نویسندگان توضیح می دهند در جریان کارگاه‌های مشارکتی، نقطه شروعی تعیین می شود، که نشان‌دهنده یک سال خاص و رویداد کلیدی بود که مسیر کنونی دگرگونی بوم شناسی کشاورزی یا کشت بوم شناسی (اگرواکولوژی) در آمازون پرو را با تمرکز بر رویدادهای موجود در منظرهای زیست محیطی کشاورزی شکل داده است. شرکت‌کنندگان سپس رویدادهای مهم مربوط به 13 اصل بوم شناسیی کشاورزی (آگرواکولوژیکی) را شناسایی کردند که این تحول را تسهیل یا مانع شده است. برای هر رویداد، گروه‌ها تأثیر آن را بر روی موارد زیر ارزیابی کردند: 1) شمول، نمایندگی و مشارکت در حکمرانی و تصمیم‌گیری. 2) عاملیت فعالان سیستم غذایی آسیب دیده؛ و 3) تغییر رفتار، و همه این موارد را روی خط زمان نشان داده اند.

ممکن است به نظر آید که کار دشواری است، آنچه مهم است این است که این فرایند مشارکتی طی شده است و شرکت کنندگان در یک پژوهش سهم داشته اند. در اینجا اشاره ای به نتایج این پژوهش نخواهیم داشت. اگر از دوستان کسی علاقه مند است می تواند مقاله را بخواند.

ترسیم گراف زندگی یا ترسیم گراف تغییرات منابع معیشتی در محله

امروز تسهیلگری که در محلات شهری فعالیت می کند از من پرسید که چگونه باید "گراف زندگی" را ترسیم کند. نخستین باری که این ترکیب به گوشم می خورد. تا کنون نشنیده بودم. به نظرم ترسیم گراف زندگی - یک کار فردی است. هر کسی می تواند گراف زندگی خود را بکشد. البته گراف تغییرات زندگی خود را. اما اگر به جای واژه "زندگی"، بگوییم ترسیم گراف معیشتی، شاید آنگاه همه چیز روشن تر شود. ترسیم گراف معیشت در محله. اگر البته بگوییم ترسیم گراف منابع معیشتی - آنگاه این گراف اهمیت می یابد. زیرا برای گروه های محله ای و کنشگرانی که در محله ها فعالیت می کنند، دانستن تغییرات منابع معیشتی در یک بازه زمانی می تواند مهم باشد. این گراف راهبردی است و کمک می کند که اعضای گروه محله اشراف بهتری به تغییرات منابع محله خود داشته باشد و عمیق تر به معیشت و زندگی در محله بنگرد. اگر قرار باشد که گراف تغییرات منابع معیشتی را در محله بکشیم، باید بدانیم که آن را چگونه باید تسهیل کنیم. در ضمن برای اطلاع بیشتر در باره منابع محلی (سرمایه ها یا داشته ها، به پست دیگری در این مورد است مراجعه کنید). این گراف همان خط زمان است منتها با ویژگی های زیر. متنی که پس از این می آید، می تواند برای تسهیلگران مفید باشد: 

پس از آنکه جلسه با اعضای گروه محله یا گروه روستایی آغاز شد، کاغذ را روی زمین پهن کنید و همه اعضا دور آن باشند. ماژیک (چند رنگ ماژیک همراه داشته باشید) را به مسئول گروه یا هر کس دیگری که تسلط بیشتری دارد و هم خوش خط است بسپارید. نخست لازم است که یک خط در طول کاغذ بکشند. یک طرف این خط، زمان گذشته است و طرف دیگر خط زمان، زمان حال است. جایی که زمان حال است، حتما یک پیکان یا فلش بگذارید که مشخص باشد اینجا زمان حال است. می‌توانید بالای آن سال 1399 یعنی امسال را بنویسید. حالا درباره روند تغییرات و اتفاقات مهم در محله یا روستا صحبت کنید. اتفاقاتی که منابع محله را تحت تأثیر گذاشته است یا اتفاقاتی که از میزان این منابع کاسته است. اتفاقات مثبت را بالای خط زمان و اتفاقات منفی را پایین خط زمان بنویسید. مثلا اگر اتفاقی سه سال طول کشیده است شروع و پایان آن را با ذکر سال روی خط زمان مشخص کنید و بعد با خطوط روند را نشان دهند و اگر اتفاق منفی است در زیر خط زمان یادداشت کنید. مثلا دوره خشکسالی از سال 1386 تا 1391 طول کشیده است. 1386 را روی خط زمان مشخص کنید. 1391 را روی خط مشخص کنید. حالا بین این دو خط دیگری بکشید که روند را نشان دهد. زیر آن بنویسید: خشکسالی. اگر لازم است که در مورد خشکسالی توضیحی بنویسید، حتما یادداشت کنید. اینکه از چه سالی شروع می‌کنید، بستگی به میل شرکت‌کنندگان دارد. در محله یا روستایی،  اتفاقات را از صد سال پیش شروع کردیم و در محله یا روستای دیگری فقط یک دوره ده ساله را تصویر کرده ایم.

همه تحولات باید در دو طرف این خطر ترسیم شوند. صبور باشید و بگذارید که اعضای گروه کار خود را بکنند. گاهی پرسش هایی را مطرح کنید تا آنان بیشتر فکر کنند یا حتی برخی اطلاعات را از دیگران از طریق تلفن بپرسند. 

اجرای خط زمان، فقط ی نقاشی ساده نیست. لازم است که حتما اعضای گروه محلی یا کانون روستا به خوبی متوجه تغییرات منابع و معیشت و زندگی در روستا شوند. ممکن است تغییرات مرتبط با زیرساخت‌ها نیز در نقشه درج شود زیرا آنها نیز بر معیشت مردم اثر می‌گذارد. وقتی که خط زمان کشیده شد، حتما باید در باره این تغییرات در جلسه صحبت کنید. پرسش‌های شما در اینجا اهمیت دارند. پرسش‌های زیر از این دست هستند:

• چه تغییراتی در این روند تأثیر بیشتری بر زندگی و معیشت مردم داشته است؟ کدامیک اثر مثبتی داشته است؟ آیا می‌توان باز چنین تغییراتی را تقویت کرد؟ کدامیک از سرمایه‌ها و تغییرات آن بیشترین اثر را در ده سال گذشته بر زندگی مردم داشته است؟ مثبت بوده است یا خیر؟
• به نظر شما، آیا تغییرات منفی در روستا/محله، همواره با یک تغییر یا تغییرات مثبت ادامه یافته‌اند ؟
• روند تغییرات محله/روستا به چه سمتی است؟ آیا از نظر شما این سمت و سو، ارزشمند است یا باید تغییر جهت یابد.
• کدامیک از سرمایه‌ها بیشترین اثر را پذیرفته است؟ کدامیک از سرمایه‌ها می‌تواند برای روستا مهم ترین باشد؟ ارتباط بین این تغییرات و سرمایه‌ها چگونه بوده است؟
• کدامیک از سرمایه ها، اصلا تغییری نداشته است؟
• آیا مردم به درستی از سرمایه‌های خود بهره برداری کرده‌اند؟ از سرمایه اجتماعی چطور؟

حتما در گزارش و نیز صورت جلسه، خلاصه ای از مباحث فوق را بیاورید. 

آیا داشته ها افزایش می یابند ؟

وقتی که روند تغییرات در منابع را توسط مردم محلی یا اعضای گروه پیشرو بررسی می شود، ممکن است متوجه مقاطعی از زمان شویم که در آن داشته ها کاهش داشته اند. مثلا نیروی انسانی ماهر یا همان سرمایه انسانی از روستا رفته است. کوچ کرده اند. یا اینکه تعداد کارگران فصلی در روستا رو به افزایش بوده است و همین یعنی کاهش سرمایه انسانی. یا اینکه به عللی، در روستا اختلافی پیش آمده و سرمایه اجتماعی کاهش داشته است. مثلا یکی از اهالی حاضر نیست زمین خود را رها کند که جاده روستایی کشیده شود و همین اختلاف باعث شده که سرمایه اجتماعی در روستا کمتر شود. یا اینکه ساختمان دهیاری بر اثر زلزله تخریب شده است و بعد از زلزله دیگر دل و دماغی برای کسی نمانده است که پیگیر ساخته شدن ساختمان دهیاری باشند. به هر حال اتفاقاتی رخ می دهد که باعث کمتر شدن سرمایه ها در روستا می شود. 

یک بار قبلا گفته ایم که چطور سرمایه ها با هم ارتباط دارند و روی هم اثر می گذارند. روند کاهشی سرمایه ها نیز باعث سرعت گرفتن کاهش دارایی ها می شود. وقتی که خط روند تغییرات در روستا کشیده می شود، ممکن است متوجه این تغییرات در اندازه سرمایه ها شویم. خوب است که در این مورد به گفت و گو بپردازیم. یعنی شما به عنوان تسهیلگر، باید کمک کنید که مردم به خوبی در باره این تغییرات حرف بزنند. سعی کنند که ریشه ها را پیدا کنند. متوجه شوند که چه چیز باعث شده است که این طور سرمایه هایشان را از دست بدهند. 

با این مقدمه، پرسش ما این است: آیا سرمایه ها یا دارایی ها افزایش می یابند؟ پاسخ حتما بلی است. وقتی که در روستا مهارت آموزی رخ می دهد (چه به صورت کلاس یا استاد-شاگردی یا تمرین فردی) نیروی انسانی روستا افزایش می یابد. وقتی که یک فرآیند توان افزایی محلی در روستا آغاز شود و کانونی برای فعالیت های توان افزایی در روستا شکل گیرد، بر سرمایه اجتماعی در روستا افزوده شده است. وقتی که کارگاهی برای فرآوری محصولات کشاورزی در روستا راه اندازی می شود انگار سرمایه فیزیکی و حتی سرمایه مالی در روستا افزایش یافته است. همین طور است در مورد راه افتادن یک صندوق اعتبارات خرد در روستا. البته حتی وقتی فقط یک سرمایه در روستا افزوده می شود همه سرمایه های دیگر نیز اضافه می شوند. جایی خوانده ام که وقتی که همبستگی در روستا رو به افزایش باشد، حتی منابع طبیعی نیز در روستا یعنی همان آب و خاک بیشتر حفظ می شود. یعنی حتی بر سرمایه های طبیعی نیز افزوده می شود یا حداقل کاهش نمی یابند. در این صورت، هر بار که یک طرح توان افزایی در روستایی آغاز می شود، حتما بر سرمایه ها و دارایی های یک روستا اثر خود را به صورت اثربخش می گذارد و این سرمایه ها افزایش می یابند. 

اینک می ماند که دو چیز را بیان کنیم: یکی اینکه چطور مردم یا همان گروه پیشرو متوجه تغییرات شوند و دوم اینکه چطور این تغییرات را تحلیل کنند. این دو موضوع از این جنبه مهم است که بدانیم حاصل این همه رفت و آمد چیست. یادم می آید سال ها پیش یکی از مسئولان دولتی به من می گفت که حاصل این همه رفت و آمد شما باید منجر به افزایش وضعیت درآمدی مردم شود. یکی از حافظان محیط زیست و منابع طبیعی به من می گفت که باید حاصل این همه فعالیت های توان افزایی باید حفاظت از منابع باشد. یکی دیگر هم می گفت که باید سبک زندگی مردم بر همان اصول و اساس گذشته باشد، همان سادگی. الان مردم مصرف زده شده اند. حاصل این رفت و آمدهای شما باید کمک کند که روی سبک زندگی اثر بگذارد. اما من بر این باورم که خود گروه محلی و خود مردم هستند که باید بگویند که دوست دارند به کدام سمت بروند. برای من به عنوان تسهیلگر شاید مهم باشد که اندازه سرمایه اجتماعی روستا را بدانم، چون سرمایه اجتماعی برای بسیج اجتماعی روستا ضروری است. به هر حال مهم است که درآمد افزایش یابد، مهم است که منابع طبیعی حفظ شوند، و حتی مردم دسترسی بیشتری به آب داشته باشند، خوب است که سبک زندگی مردم بر اساس مصرف گرایی نباشد، اما به نظرم مهم تر این است که مردم بتوانند با هم همکاری کنند و همدل شوند. اثرگذاری بر سرمایه اجتماعی اهمیت فوق العاده ای دارد. 

برای این که مردم بتوانند متوجه تغییرات شوند باید وضع موجود را ثبت کنند. باید آن را بنویسند و هر مدت یک بار دور هم دوباره جمع شوند و سرمایه ها را اندازه گیری کنند. این طور علامت گذاری روی خط کش تغییرات (benchmarking) کمک کننده است. اما تحلیل این تغییرات نیازمند آن است که اثر این تغییرات در سرمایه ها را روی وضعیت زندگی مردم به گفتگو بگذاریم. در این مورد بعدا خواهم نوشت.

سعید نوری نشاط 

 

چه کنیم که گروه محلی در باره تغییرات سرمایه های محلی بیشتر بداند

روند یابی و درک بهتر روندها در روستا توسط اعضای گروه محلی روستا یا اعضای شورای  روستا یا دهیار بسیار اهمیت دارد. این بخش در ارزیابی مشارکتی روستا یا PRA به کار می رود. البته کسانی هم که از این ارزیابی استفاده نمی کنند، از این تکنیک روندیابی یا به عبارت دیگری خط زمان روستا بهره می برند. حتی برای محلات شهری هم قابل استفاده است. به هر حال توصیه جدی من این است که تسهیلگران حتما با این تکنیک آشنا باشند. اگر بخواهم به این تکنیک عنوانی بدهم به نظرم خط زمان بیانگر همه این تکنیک نیست. در واقع کاری که انجام می شود این است: روندیابی تغییرات دسترسی به دارایی های اصلی محلی. می توان این روند را برای نیم قرن به دست آورد، هر چند به نظرم ده سال هم کافی است. البته برخی از اتقاقات ممکن است این روند را به بیش از ده سال بکشانند. منعطف باشید. گاهی تغییرات به گونه ای است که مستلزم آن است که اعضای گروه محلی دوره طولانی تری را مورد مطالعه قرار دهند. 

به مثال زیر دقت کنید : 

• در روستای روزگار، کشاورزی  به واسطه کمبود آب دچار مشکل شد (از سال 1391). برخی به کاشت درختچه‌های پسته روی آوردند (از سال 1395). آب قنات تقریبا خشک شد (1394). اما دوباره از دو سال پیش آب کمی در آن جریان دارد (بهار 1397). قنات لایروبی شد (انتهای 1398) اما هنوز قنات آب کافی ندارد.

هر اتفاقی که برای "آب" به عنوان منبع و دارایی اصلی کشاورزی (به عنوان معیشت اصلی روستا) در این مثال بالا مشخص شده است.  اینک می‌توانیم این اتفاقات را روی خط زمان که از ده سال پیش آغاز می‌شود نشان دهیم. ممکن است یک اتفاق مهم ممکن است یازده سال پیش یا حتی پیشتر رخ داده باشد. حتما روی خط زمان بیاورید. تمام تغییرات مثبت در بالا و تمام تغییرات منفی در پایین. این که می‌گوییم در یک دهه اخیر بدین معنی نیست که خود را دقیق محدود به ده سال گذشته کنیم. آنچه مهم است روند تغییرات است. ممکن است گاهی یکی دو جمله در توصیف سال‌های پیش از آن بنویسید. موارد زیر را بخوانید: 

• برخی از کشاورزان از روش‌های آبیاری جدید استفاده کرده اند. لازم است به آن اشاره شود.
• به همه محصولات تازه کشت شده مانند گل محمدی یا زعفران یا پسته دقت داشته باشید.
• اصولا تغییرات الگوی کشت اهمیت دارد. چه محصولاتی در ده سال پیش کشت می‌شده  و چه محصولاتی در حال حاضر کشت می‌شود. فقط ذکر نام محصول کافی نیست بلکه درصد سطح زیر کشت در ده سال پیش (یا کمتر) و درصد سطح زیر کشت امروز هم اهمیت دارد. لطفا سال آن مشخص باد.
• درصد دامداران و کشاورزان در ده سال پیش در مقایسه با امروز می‌تواند نشان دهد که کشاورزان و دامداران افزایش یافته‌اند یا کاهش یافته‌اند. همین طور میزان زمین‌های زیر کشت دیم و کشت آبی در طی ده سال گذشته می‌تواند جالب توجه باشد.
• در خصوص دامداری وضعیت مرتع و هم چاه دامداری اهمیت دارد. به آن توجه خاص داشته باشید. کم شدن مراتع می‌تواند تحت تأثیر خشکسالی باشد.
• جوانان یکی از منابع و سرمایه‌های روستا هستند، تغییرات مربوط به مهاجرت جوانان از روستا می‌تواند اهمیت داشته باشد. ممکن است خانواده‌هایی از روستا رفته باشند. می‌توانید با درصد یا عدد این تغییرات را روی نمودار نشان دهید.

تسهیلگری که گزارش این جلسه را می‌نویسد دقت کند که باید بتواند این روندیابی تغییرات را به صورت متن بنویسد.

برای اجرای خط زمان به موارد زیر دقت کنید:

کاغذ را روی زمین پهن کنید و همه اعضای کانون دور آن باشند. ماژیک (چند رنگ ماژیک همراه داشته باشید) را به دست مسئول گروه محلی یا یکی از اعضای گروه محلی یا هر کس دیگری که به نقشه روستا مسلط است بسپارید. اول لازم است که یک خط در طول کاغذ بکشند. یک طرف زمان گذشته است و طرف دیگر خط زمان حال است. جایی که زمان حال است، حتما یک پیکان یا فلش بگذارید که مشخص باشد اینجا زمان حال است. می‌توانید بالای آن سال 1399 را بنویسید. حالا در باره روندهای تغییرات و اتفاقات مهم روستا صحبت کنید. اتفاقات مثبت را بالای خط زمان و اتفاقات منفی را پایین خط زمان بنویسید. مثلا اگر اتفاقی سه سال طول کشیده است شروع و پایان آن را با ذکر سال روی خط زمان مشخص کنید و بعد با خطوط روند را نشان دهند و اگر اتفاق منفی است در زیر خط زمان یادداشت کنید. مثلا دوره خشکسالی از سال 1386 تا 1391 طول کشیده است. 1386 را روی خط زمان مشخص کنید. 1391 را روی خط مشخص کنید. حالا بین این دو خط دیگری بکشید که روند را نشان دهد. زیر آن بنویسید: خشکسالی. اگر لازم است که در مورد خشکسالی توضیحی بنویسید حتما یادداشت کنید. اینکه از چه سالی شروع می‌کنید بستگی به میل شرکت کنندگان دارد. در روستایی ما اتفاقات را از صد سال پیش شروع کردیم و در روستای دیگری فقط یک دوره ده ساله را تصویر کرده ایم.

وقتی که این کار به پایان رسید، حالا باید در باره آن گفتگو کنیم. هر چه بیشتر گفتگو کنید بیشتر ممکن است عمق موضوع توسط اعضای گروه محلی یا شرکت کنندگان به ددست آید. صبور باشید. 

به سه پرسش زیر دقت کنید پرسش نخست: در روستایی اشاره کرده اند که در طی ده سال گذشته مصرف مواد مخدر به ویژه تریاک در روستا شدت گرفته است. و همزمان هم اشاره کرده اند که در طی بیست سال گذشته جوانان در روستا باقی نمانده اند و به تدریج از روستا رفته اند همچنین اشاره کرده اند که در طی ده سال گذشته، کشاورزان بیشتر به کاشت گیاهان دارویی روی آورده اند. هر یک از این سه مورد، به کدام یک از سرمایه ها اشاره دارد و چگونه دسترسی به آن سرمایه ها را تحت تأثیر گذاشته است؟  
پرسش دوم: هر اتفاقی که به صورت منفی روستا و منابع آن را تحت تأثیر گذاشته است، حتما یک اثر مثبت یا یک اتفاق مثبت هم به دنبال خود آورده است؟ آیا می توانید مثالی از آن بزنید؟
پرسش سوم: مهم ترین پرسش یا پرسش های ما از امین و اعضای کانون پیشرفت، بعد از آنکه خط زمان کشیده شد و تغییرات و تحولات روستا نسبت به منابع روستا کشیده شد، چیست؟ 

در مورد پرسش نخست باید بگویم که افزایش مصرف مواد مخدر، سرمایه انسانی روستا را تحت تأثیر می گذارد. مهاجرت هم سرمایه انسانی را تحت تأثیر می گذاردد. همچنین استفاده بیشتر از گیاهان دارویی طبیعی، ممکن است که طبیعت منطقه را تحت تأثیر بگذارد. 

در مورد پرسش دوم، مثال بسیار می تواند زد. مثلا همه گیری کرونا در یک روستا، ممکن است باعث همبستگی مردم روستا شده باشد. یا مثلا آمدن سیل در یک روستا، هر چند آسیب زیادی به خانه ها زده است اما با خود خاک حاصلخیز آورده است. 

برای پرسش سوم، باید پرسش هایی طرح کنیم که بیشتر شرکت کنندگان را به عمق اتفاقات و ریشه ها ببرد.